Temiz Gazlı Söndürme Sistemlerindeki Kriterler:

Söndürücü akışkan olarak kullanıldığında, insanlı mahallerde tanımlanmış konsantrasyon seviyelerinde boğucu ve toksik etkisi olmayan, aynı zamanda da hassas elektronik medyaya zarar vermeyen, arkasında tortu bırakmayan söndürücü akışkanların tamamını ‘’Temiz Gaz’’ olarak tanımlamaktayız. CO2 (karbondioksit) sistemi, diğer ISO standartları tarafından ayrıca ele alındığı için bu kapsamda yer almamaktadır. EN 15004 standartlarında bir çok söndürücü gaz tanımlı olmakla birlikte bu yazıda iki adet kimyasal, iki adeti ise inert gaz özelliğinde olmak üzere toplam dört adet söndürücü gaz tipi ele alınarak incelenmiştir.

Öncelikli olarak literatürde yer alan bazı terimlerin anlam ve tanımlarına bakmak gerekirse;

Temiz gaz: Elektriksel iletkenliği olmayan, buharlaştıktan sonra atık bırakmayan, uçucu sıvı veya gaz halindeki söndürücü maddedir.

Halokarbon gazı: İçeriğinde flor, klor, brom veya iyot elementlerinden bir veya daha fazlasının oluşturduğu organik bileşikler bulunan söndürücü maddedir. (FM 200 ve Novec 1230)

Inert gaz: içeriğinde helyum, neon, argon, nitrojen veya karbon dioksit gibi gazlar bulunan söndürücü maddedir.

Konsantrasyon: Söndürücü akışkanın içinde bulunduğu hacimdeki yüzeysel orandır.

Söndürme Konsantrasyonu: Herhangi bir güvenlik faktörü ihtiva etmeyen ve tanımlanan deney şartları içinde oluşan yangını söndüren  en düşük konsantrasyon.

Tasarım Konsantrasyonu: Sistem tasarım amaçları için gerekli bir emniyet faktörü içeren, söndürme maddesinin konsatrasyonu. EN15004 e göre, tasarım konsatrasyonu, her bir söndürücü gaz için yangın sınıfına göre belirlenmiş deneylerle ispatlanmış söndürme konsantrasyonuna 1.3’lük (%30) güvenlik faktörü ilave edilerek belirlenmelidir.

En yüksek konsantrasyon: Korunmuş alanda, en yüksek çevre sıcaklığında gerçek söndürme maddesi miktarında meydana gelen söndürme maddesinin konsantrasyonu

Mühendislik tasarımlı sistem: Söndürme maddesi merkezi bir depodan beslenen ve boru sistemi ve nozullarla boşaltma yapan, her bir boru parçası ve nozulun kesit ölçüsünün ilgili standarta göre hesaplandığı sistem.

Ön mühendislik tasarımlı sistemler: İzin verilen en yüksek tasarıma kadar, dengelenmiş bir nozul döşenmesi ile boru tesisatına bağlı, belirli kapasitede yangın söndürme maddesi kaynağına sahip sistem.

Toplam hacimsel koruma sistemi: Kapalı bir alan içerisinde, uygun tasarım konsantrasyonunu elde etmek üzere, söndürme maddesini boşaltmak için düzenlenmiş sistem.

Dolum yoğunluğu: Söndürücü gazın bulunduğu kabın birim hacmi başına, söndürücü gazın (kg/m3) cinsinden kütlesidir.

Boşalma süresi: 20 °C sıcaklıkta, 1.3’lük güvenlik faktörü içeren tasarım konsantrasyonunun %95 ine erişmek için gerekli süredir. Halokarbon türevi gazların boşaltılması, ayrışma ürünlerinin oluşumunu sınırlamak ve yangını bastırmak için mümkün olduğu kadar çabuk tamamlanmalı ve hiçbir durumda 10 saniyeyi geçmemelidir. İnert gazlar için bu süre 60 saniyedir. NFPA 2001 ‘’smal growing fires’ tanımına giren elektrik ve elektronik medya bulunan mahal yangınlarında (Class A/Class B) bu süreyi 120 sn olarak tanımlamaktadır.

Ters etki gözlenen en düşük seviye (LOAEL): Zehirlilik veya fizyolojik olarak gaza maruz kalındığında olumsuz bir etkinin gözlemlendiği en düşük konsantrasyon seviyesi

Ters etki gözlenmeyen seviye (NOAEL): Zehirlilik veya fizyolojik olarak gaza maruz kalındığında olumsuz bir etkinin gözükmediği en yüksek konsantrasyon seviyesi

Gazlı söndürme sistemlerinin, Yönetmelik Madde 98’e göre aşağıda verilen şartları da sağlaması zorunludur:

a) Gazlı sabit söndürme sistemleri, tesisin nitelik ve ihtiyaçlarına bağlı olarak uygun, güncel, sertifikalı ve ilgili TSE standartlarına göre tasarlanmalıdır.

b) Özel söndürme sistemleri, suyun söndürme etkisinin yeterli görülmediği veya su ile reaksiyona girebilecek maddelerin bulunduğu, depolandığı ve üretildiği hacimlerde uygun tipte söndürme sistemi tesis edilir.

c) Halon alternatifi gazlar ile tasarımı yapılmış gazlı yangın söndürme sistemlerinde kullanılan söndürücü gazın, yerel ve uluslararası yönetmelik ve standartlarla belgelenmiş uzun süreli kullanım geçerliliği olmalıdır.

d) Her türlü gazlı söndürme sistemleri kurulurken, otomatik gaz boşaltımı esnasında veya sistemin aktive olduğunu işletici ve mahalde çalışan personele bildiren ve kişilerin söndürme mahalini tahliye etmesini sağlayacak sesli ve ışıklı uyarılar temin ve tesis edilmek zorundadır.

e) AB mevzuatında 97/23/EC Sayılı PED Direktifi ve 99/36/EC Sayılı TPED Direktifi’ne karşılık gelen Türk mevzuatına göre, 97/23/AT Sayılı “Basınçlı Ekipmanlar Yönetmeliği” ve 99/36/AT “Taşınabilir Basınçlı Ekipmanlar Yönetmeliği” gereği, gazlı söndürme sistemlerinde kullanılan silindirlerin üzerinde PED* ve TPED* Direktiflerine uygunluk işareti bulunmalıdır. Kazınmış “∏” işareti ile silindirler markalanması, silindirlerin PED ve TPED direktiflerine uygunluğunu belirler. Aynı zamanda 97/23/AT Sayılı “Basınçlı Ekipmanlar Yönetmeliği” gereği silindirlerin “CE” işareti taşıması zorunludur. CE ve ∏ markalama süreci ile sadece temel emniyet gereklerini tanımlayan bu yönetmeliklerin gerekliliklerinin karşılanması değil, aynı zamanda CE veya PI işareti taşıyan bir ürün; can ve mal emniyeti, insan sağlığı, çevre koruması ile enerji tasarrufunu öngörmektedir. Ayrıca her 10 yılda bir silindirlerin hidrostatik testleri yeniden yapılmalıdır.

f) Söndürücü gazın, açıklıklardan bitişikteki tehlikeli alanlara veya çalışma alanlarına kaçmasını önlemek için, bu açıklıklar kalıcı olarak sızdırmaz biçimde kapatılmalı veya otomatik kapatma tertibatlarına sahip olmalıdır. Söndürücü gazı belli hacimde tutmak uygulamada mümkün değilse, koruma bitişik tehlikeli bağlantıları kapsayacak şekilde geliştirilmelidir.

g) Gazlı söndürme yapılan tüm mahallerde uygun sızdızmazlık testleri yapılarak mahal içinde gaz boşaltıktan sonra gazın kalma süresinin 10 dk olduğu teyit edilmelidir.

Kimyasal özellikte olan gazlardan birincisi, kullanımı en yaygın olan HFC227ea (Heptaflorpropan-CF3CHFCF3) gazıdır. Bu gazın genel kullanım adı ‘’FM200’’ olarak da bilinmektedir. Diğer kimyasal özellikteki gaz ise ‘’HFC125’’ (pentafloretan- CHF2CF3) gazıdır. Her iki gazda laboratuar ortamında üretilmekte olup doğada, doğal halde bulunmamaktadır. Hem fiziksel hem de kimyasal olarak yangını söndürürler. Halokarbon türevi gazlardaha düşük basınçlarda 25-42 bar sıvı halde depolanırlar. Boşaltma süreleri 10 sn’ dir. Bu sürenin sağlanabilmesi için silindirlerin, korunan mahale mümkün olan en yakın yere, tercihen mahalin dışında yerleştirilmelidir. Normalde insan bulunan mahallerde kullanımına, ancak tasarım konsantrasyonunun insana zarar verebilecek en düşük seviyenin (LOAEL) altında olduğu yerlerde izin verilir. Söndürücü gaz için öngörülen maksimum güvenli maruz kalma süresi 5 dakikadır. Söndürücü gaza bu süreden daha uzun süre maruz kalınması durumunda fiziksel veya toksik etkiler olabilir. 5 dakikadan daha düşük bir maksimum güvenli maruz kalma süresi gerektiren tasarım konsantrasyonları ile tasarlanan sistemler insanlı mahallerde kullanılamaz.

Temiz gazlar içinde yer alan inert gazlara örnek olarak, yaygın kullanımı nedeni ile IG-01 (Argon) ve IG-541 (Inergen) alınmıştır. Inert gazlar ortamdaki oksijen oranını yanma sınırının altına düşürerek, yangını söndürür. Inert gazlı sistemler, gaz fazında depolandığından, daha fazla silindir ve buna bağlı olarak silindir yerleşimi için daha fazla alan gerektirir. Inert gazlar, yüksek basınçlarda (200-300 bar) gaz fazında depolanabilir. Inert gazların sistem basıncı manifoldtan itibaren 60 bar’a düşürülür. Inert gazların kullanıldığı sistemlerde aşırı basınç probleminden dolayı relief damper kullanılması zorunlu olabilir. Inert gazlarda boşaltma süresi 60 sn’dir. Boşaltma süresi ve sistem basıncının yüksek olması, silindir odasına uzak mesafede borulama gerektiren mahallerde kullanılmasına olanak sağlar. Normalde insan bulunan mahallerde kullanımına, ancak tasarım konsantrasyonunun insana zarar verebilecek en düşük seviyenin (LOAEL) altında olduğu yerlerde izin verilir.

Söndürme tipine karar vermeden önce, korunacak mahalde bulunan yanıcı maddenin türü ve yangın sınıfı da belirlenmelidir.

Yangın sınıfları,

A Sınıfı Yuzey Yangın: A sınıfı yangınlar, yanıcı katı maddeler yangınıdır. Odun, kâğıt, kumaş, plastikler gibi madde yangınları bu sınıfa girer.

A Sınıfı Yuksek Tehlike Yangın: A sınıfı yangınlarda aşağıdaki durumlardan herhangi birinin bulunması halinde A Sınıfı Yüksek Tehlike olarak tanımlanır.

_ Çapı 100 mm’den fazla olan kablo demetleri

_ Dolum yoğunluğu kesitinin %20’sinden fazla olan kablo kanalları

_ Yatay veya dikey kablo kanalı rafları (250 mm’den daha yakın)

_ Söndürme süresince enerji sağlanan ekipmanlar, güç tüketiminin 5 kW’ın üzerinde olduğu durumda

B Sınıfı Yangın: Yanıcı sıvı maddeler yangınıdır. Benzin, benzol, makine yağları, laklar, yağlı boyalar, katran, asfalt gibi madde yangınları bu sınıfa girer.